Historia dziecięcego marzenia: odczytanie pisma linearnego B

Gliniana tabliczka zapisana pismem linearnym typu B

Dzisiaj prezentujemy Wam artykuł nawiązujący do tematu, który podczas piątkowej konferencji pojawi się aż dwukrotnie!

Za pośrednictwem naszego bloga, Ania Filipek postanowiła uchylić Wam rąbka tajemnicy i opowiedzieć o historii odczytania pisma linearnego typu B, ogromnej pracy, którą w połowie ubiegłego wieku rozpoczął młodziutki pasjonat, oczarowany cywilizacjami egejskimi Michael Ventris.

Zapraszamy do lektury!

<Kliknij "Read more" aby dowiedzieć się więcej!>

Iluż to naukowców pomstowało na sposób, w jaki swoje badania prowadził Schliemann. Wiele negatywnych opinii pod jego adresem zostało już wypowiedzianych, ale należy też wspomnieć o tych „lepszych” aspektach prowadzonych przez niego prac archeologicznych.

Heinrich Schliemann

Szerszej publiczności jest on znany ze swych wykopalisk na wzgórzu Hissarlik[1]. Skupiając się jednak w tym miejscu na piśmie linearnym B, należy wspomnieć o pracach badawczych, które w 1874 roku Schliemann rozpoczął w Mykenach i dokonał tam niezwykłych odkryć[2]. Dzięki niemu właśnie archeologia Grecji odsłoniła przed nami jedną ze swoich tajemnic – wspaniałą cywilizację mykeńską.

Przyglądający się odkryciom Schliemanna Arthur Evans doszedł do wniosku, że tak wysoko rozwinięta cywilizacja nie mogła funkcjonować bez pisma. Zainspirowany tą myślą rozpoczął swoje badania na północy Krety, choć nie obyło się to bez problemów[3]. Na pierwsze znaleziska nie musiał czekać długo, bowiem już w pierwszym tygodniu prac wykopaliskowych natrafił na sporą ilość niewielkich glinianych tabliczek pokrytych nieznanymi mu do tej pory znakami. Początkowo starał się wyszukiwać analogie wśród dotychczas znanych sylabariuszy[4], jednak porzucił to zajęcie na koszt pałacu, który odkrył i – jak się potem okazało – całej cywilizacji, zupełnie różnej [5] od tej poznanej dzięki wykopaliskom Schliemanna.

Sir Arthur Evans

Spektakularne odkrycia Evansa przyciągnęły na Kretę wielu archeologów, poszukujących równie imponujących obiektów, jak kompleks pałacowy z Knossos. Na podstawie swoich wstępnych badań Evans określił znalezione przez siebie tabliczki jako zabytki pisma linearnego B. 

Wiele lat później, bo dopiero w 1939 roku rozpoczęły się kolejne bardzo ważne badania. Prowadził je Carl W. Blegen z Uniwersytetu w Cincinnati. Naukowcy poszukiwali pałacu Nestora[6]. Już pierwsze dni wykopalisk okazały się szczęśliwe, natrafiono na pomieszczenie, w którym znaleziono ponad tysiąc fragmentów tabliczek glinianych pokrytych takimi samymi znakami, jak te z wykopalisk Evansa. Pismo linearne B nie było więc znane jedynie na Krecie.

Obszar egejski

Historia odczytania pisma linearnego B może brzmieć dla nas, z perspektywy półwiecza, nieco bajkowo i nieprawdopodobnie. Kiedy w 1936 roku Arthur Evans wygłaszał swój odczyt w Burlington House w Londynie na wystawie zorganizowanej w pięćdziesięciolecie Brytyjskiej Szkoły Archeologicznej, wystąpieniu przysłuchiwał się nastoletni chłopiec o polskich korzeniach.[7] Nazywał się Michael Ventris. Słuchał historii o nowo odkrytej przez Evansa cywilizacji pochodzącej z Krety oraz o piśmie, których używali jej mieszkańcy i które nie zostało odczytane[8].

Michael Ventris

Zainteresowany tym młody uczeń miał w przyszłości zmienić losy nauki. W 1948 roku ukończył z wyróżnieniem studia architektoniczne, nigdy jednak nie porzucił swojej pasji z lat młodzieńczych. Już jako osiemnastolatek opublikował swój pierwszy artykuł Introducing the Minoan Language[9]. Zainteresowanie Ventrisa tym tematem rosło, w przeciwieństwie do szans na pełne przebadanie tabliczek – Evans przez bardzo długi okres nie publikował wyników swoich badań, Ventris nie miał więc żadnych materiałów, na których mógłby pracować.

Przełomowym okresem staje się początek lat 50 XX wieku, kiedy John Myres publikuje badania Evansa prowadzone w Knossos[10] oraz Emmet Bennett udostępnia szerszemu gronu naukowców materiały zebrane przez Carla Blegena w Pylos[11]. Ventris zyskuje więc sporą liczbę tabliczek, którą może poddać wnikliwej analizie. Nie posiadając filologicznego, czy też archeologicznego wykształcenia, rozsyła swoje hipotezy oraz kwestionariusze specjalistom w tej dziedzinie[12]. Jedną z postaci, którą Ventris zaprosił do swoich badań, była Alice Kober, bliższa współpraca nie została jednak podjęta. Mimo tego próba odczytania pisma linearnego B wiele zawdzięcza pani doktor: jest to mianowicie analiza fleksyjnych aspektów języka: czy można wyróżnić rodzaje, liczbę mnogą, końcówki charakterystyczne dla konkretnych form gramatycznych. W efekcie udało jej się ustalić rzecz niezwykle istotną – wyodrębniła wyrazy, które różniły się od siebie jednym, występującym na końcu znakiem[13]. Jej badania zostały jednak dość żartobliwie podsumowane – jako „trojaczki Kober”.

Początkowo Ventris sądził, że pismo linearne B jest ściśle związane z językiem Etrusków, później jednak zmienił zdanie, gdy natknął się na wyraz oznaczający „sumę”. Zauważył, że występuje wraz z ideogramem kobiety i mężczyzny i w związku z tym posiada inną końcówkę. Doszedł do wniosku, że być może wyrazy określające sumę kobiet i sumę mężczyzn mają taką samą spółgłoskę, ale inną samogłoskę[14]. Kolejne wnioski przychodziły niczym lawina: przetłumaczył on je jako to-so i to-sa (w greckim tosos i tosa[15]). Należało w tym miejscu sięgnąć rady kogoś, kto znał się na wczesnym formach języka greckiego.

Ventris nawiązał współpracę z Johnem Chadwickiem[16]. Ich badania nad sformułowaniem zasad pisowni w piśmie linearnym B zaowocowały artykułem pt. "Dowody na obecność greckiego dialektu w mykeńskich archiwach"[17]. Wielu naukowców nie zgadzało się z teoriami Ventrisa, istniało jednak szerokie grono, które popierało jego wnioski. Kolejny przełomowym momentem były wznowione wykopaliska w Pylos.

John Chadwick

Blegen rozpoczął badania mając ze sobą nadesłane przez Ventrisa propozycje tłumaczenia poszczególnych znaków. Jego uwagę zwróciła tabliczka przedstawiająca trójnożne kotły[18], wykorzystując wskazówki Ventrisa odczytał opis naczynia jako ti-ri-po-de[19]. Wnioski na temat tego odkrycia zostały zaprezentowane na Międzynarodowym Kongresie Filologów Klasycznych w Kopenhadze w 1954 roku, gdzie spotkały jest z ogromnym entuzjazmem uczonych[20]. Podsumowaniem badań Ventrisa i Chadwicka jest monumentalne dzieło "Documents In Mycenaean Greek". Ostatnim ważnym momentem, o którym trzeba tu nadmienić, jest pierwsza międzynarodowa konferencja mykenologiczna zorganizowana na początku 1956 roku w Gif, pod Paryżem. Zebrało się tam dwadzieścioro znakomitych naukowców z całego świata, by dyskutować nad obecnym stanem badań oraz dalszymi perspektywami. Pojawiło się wiele nowych hipotez i pomysłów w kwestii zbadania pochodzenia i struktury pisma cywilizacji z basenu Morza Śródziemnego.

Ta dość burzliwa historia nie ma jednak szczęśliwego zakończenia. W kilka miesięcy po zamknięciu konferencji w Gif, Michael Ventris zginął w wypadku samochodowym[21]. Mimo wielu teorii na temat jego śmierci najważniejszą pozostaje kwestia, że „porzucił” dzieło swojego życia niemal na początku, gdy interdyscyplinarne badania dopiero miały się rozpocząć. Obecnie, wielu naukowców w dalszym ciągu rozszerza nasze horyzonty na temat zastosowania, pochodzenia i struktur gramatycznych pisma linearnego B, marzenia małego chłopca.

----------------------------------------------------

[1]Miejsce, w którym, wg Schliemanna, znajdowała się homerowa Troja. 

[2] M.in. pięć bogato wyposażonych grobów, w tym jedna ze słynną „Maską Agamemnona”. 

[3] W tym czasie Kreta była pod protektoratem Imperium osmańskiego, Evans musiał więc kupić teren, na którym chciał prowadzić wykopaliska. 

[4] Sylabariusz to system pisma, w którym pojedyncze znaki reprezentują całe sylaby, a nie pojedyncze głoski, jest na ogół systemem zamkniętym. 

[5] Evans nazwał ją – minojską. 

[6] W mitologii greckiej Nestor był królem Pylos, jednym z wodzów walczących w wojnie trojańskiej. 

[7] Matką Ventrisa była Dora Ventris (właśc. Anna Dorota Janasz).

[8] Na podstawie swoich odkryć Evans wyróżnił trzy systemy pisma związane z minojską Kretą: hieroglificzne (powiązane przez niego z językiem starożytnego Egiptu), pismo linearne A (nieodczytane) i pismo linearne B (znane nie tylko na terenie Krety). 

[9] Ukazał się on w American Journal of Archaeology. 

[10] Myres był ścisłym współpracownikiem Evansa, który zmarł w 1941 roku, nie doczekał ani publikacji swoich badań, ani odczytania pisma linearnego B. 

[11] Bennett dokonał także klasyfikacji tabliczek pod względem treści, jaką zawierały, bo konfrontował potem z przesłanym mu przez Ventrisa maszynopisem, w którym starał się wykazać, że pismo linearne B było wczesną formą greki. 

[12] Są to m.in. Bennett ze Stanów Zjednoczonych, Bossert i Grumach z Niemiec, Schachermayer z Austrii, Pugliese Carratelli i Peruzzi z Włoch, Georgiew z Bułgarii, Ktistopoulos z Grecji, Sundwall z Finlandii i Myres z Anglii. 

[13] Na tej podstawie wykazała, że w piśmie linearnym B istnieją rodzaje: osobny dla określania mężczyzn i pewnego rodzaju zwierząt, oraz kobiet i innego rodzaju zwierząt.

[14] Pismo linearne B jest pismem sylabicznym, każdy znak odpowiada konkretnej sylabie (por. sylabariusz).

[15] „tyle, tak wiele”

[16] W tym okresie Chadwick był wykładowcą filologii klasycznej w Cambridge.

[17] Wydany został na łamach Journal of Hellenic Studies, w 1953 roku.

[18] Tabliczki opisane przez Bennetta jako CLASS Ta o numerach 641 i 642.

[19] Gr. tripodes – trójnóg.

[20] W oparciu o relację Chadwicka wiemy, że Ventris nie powiedział ani słowa, gdy ukazany został slajd przedstawiający „tabliczkę trójnogów”, rozległy się tylko gromkie oklaski.

[21] W nocy, z 5/6 października 1956 roku wraca do domu i uderza w wyjeżdżającą z podjazdu ciężarówkę.

Bibliografia:

-Bennet E.L. Jr., Jean-Pierre Olivier, The Pylos tablets transcribed, Edizioni dell’Ateneo, Roma 1973, part I: texts and notes. 

-Chadwick John, Odczytanie pisma linearnego B, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964. 

-Chadwick John, Pismo linearne B i pisma pokrewne, wyd. RTW, Warszawa 1998. 

-Robinson Andrew, The Man who deciphered linear B: the story of Michael Ventris, Thames and Hudson, London 2002.

Źródła ilustracji:

-J.Chadwick "Pismo linearne B i pisma pokrewne" RTW, 1998 Warszawa

-Wikipedia.org

autor: A. Filipek, członkini SKN MN i studentka archeologii w IA UW.

Zapraszamy do odwiedzenia naszego Facebook'a!