Mykeńscy muzykanci

Fresk z Pylos (źródło: www.unc.edu)

Za pośrednictwem artykułu, który przygotowała dla Was Paulina Szulc (jedna z członkiń SKN Mare Nostrum), zapraszamy Was do świata egejskich muzykantów! 

Poznajcie instrumenty, jakich używano w Egei w epoce brązu oraz przyjrzyjcie się niektórym z zachowanych wizerunków muzyków i śpiewaków. 

Mamy nadzieję, że zainteresuje Was i ciekawa forma przyrządów muzycznych, jak i fakt, że zajęciem tym parali się...głównie panowie:)

Życzymy miłej lektury!

{ Kliknij "Read more" aby przeczytać artykuł }

Pssst...résumé in English soon to come!

W epoce brązu w Egei stworzono wiele wizerunków muzyków i śpiewaków. W kulturze cykladzkiej były to figurki harfistów, muzyków z podwójnymi piszczałkami i syringami. Minojczycy znali „frygijskie” podwójne piszczałki, czynele (talerze), konchy (muszle), sistra i prawdopodobnie harfy. Mykeńczycy przejęli powyższe typy instrumentów od Minojczyków. Najprawdopodobniej mieli swoje „narodowe” instrumenty takie jak tradycyjne syringi i rogi. Posiadali też swoją tradycję muzyczną.

Zachowały się fragmenty instrumentów. Brakuje natomiast przedstawień muzykujących kobiet. Poza tym znaleziono więcej rodzajów instrumentów niż ich przedstawień w sztuce. Od tych elementów jest uzależniona wiedza na temat muzyki egejskiej.

We wczesnej epoce brązu harfy były bardzo popularne. Liry i sistrum pojawiły się we wczesnym okresie ŚM i były dalej znane w późnej epoce brązu. Instrumenty te są kojarzone ze śpiewem, ale nie ze sobą razem.

Pl. 1 Terakotowe sistrum z Archanes (http://www.eidola.eu)

Sistrum składa się z uchwytu i owalnej ramy. W ramie osadzona jest przynajmniej jedna szpila, na której nanizane są dyski, grzechoczące przy potrząsaniu. Najwcześniejsze przykłady (ŚM I-II) wykonane są z terakoty (Archanes, jaskinia Ayios Charalambos, pl.1). Robiono również sistrum z brązu (Mochlos, pl.2), w których końcówki szpil są zagięte i uderzając o ramę wydają dodatkowy dźwięk. Jedyne przedstawienie sistrum znajduje się na Wazie Żniwiarzy (pl. 12).

Pl. 2 Brązowe sistrum z wyspy Rineja, Mykonos (http://www.eidola.eu)

Liry egejskie pojawiły się na początku okresu ŚM, prawdopodobnie w późnym brązie zostały zastąpione przez harfy. Lira w odróżnieniu od harfy posiada struny tej samej długości. Struny są naciągnięte na jarzmo wsparte na dwóch ramionach. Aby wydobyć różne dźwięki struny skracano palcami lewej ręki, aby miały różną długość (jak na gitarze lub skrzypcach).

Ten nowy instrument strunowy miał dwie odmiany: lira chelys (z żółwiej skorupy) i lira koncertowa (forminga lub kithara). Lira chelys (pl.3) miała słabszy dźwięk, grano na nich w domach, na ucztach. Amatorzy raczej grali właśnie na chelys. Być może był to również instrument dla kobiet. W przeciwieństwie do chelys, klasyczna kitara była duża, zdobiona, grali na niej wyłącznie profesjonaliści.

Pl. 3 Współczesna rekonstrukcja chelys (http://mithologiai.blogspot.com) 

Nie zostały odkryte żadne przedstawienia chelys. Natomiast zostały odnalezione fragmenty tego instrumentu w Phylakopi (w kontekście PH III A). Skorupa służyła prawdopodobnie jako pudło rezonansowe, posiadała otwory do zamocowania ramion. Tak miał ją skonstruować bóg Hermes, mitycznego wynalazcę liry.

Inaczej wygląda sytuacja z lirami koncertowymi, ponieważ zachowało się wiele przykładów i przedstawień tego instrumentu. Najwcześniejszy wizerunek znajduje się na pieczęci z Knossos, z okresu ŚM II (pl.4). Ten instrument, podobnie jak klasyczna kitara, jest duży i posiada pudło rezonansowe w kształcie półksiężyca. Wszystkie instrumenty, których fragmenty się zachowały, zostały wykonane z kości słoniowej.

Pl. 4 Pieczęć z Knossos (Younger J., The Mycenaean bard: 
the evidence for sound and song, in: Epos, Liege 2007, pl. 3)

Homer czasami nazywa liry koncertowe kítharis (starsza forma słowa kitarha), ale zazwyczaj używa określenia phórminx (nie jest to słowo greckie) – czasownik oznaczający granie na lirze to phormízô. Przedstawienia instrumentów z czasów Homera, ukazują instrumenty prostsze niż liry koncertowe z epoki brązu. Ten prostszy instrument przetrwał do okresu klasycznego, kiedy to grały na nim kobiety i Muzy. Stąd w okresie klasycznym wyróżniano standardowo trzy typy lir: lira chelys – lub po prostu lira (ze skorupy żółwia), kitara dla wielkiej liry koncertowej i phorminx dla krótkiej, prostej liry (pl. 5).

Pl. 5 Rysunkowa rekonstrukcja mykeńskiej formingi (Younger J., The Mycenaean bard:
the evidence for sound and song, in: Epos, Liege 2007, pl. 4)

Na lirze grano w pozycji stojącej, siedzącej lub chodząc np. w procesji. Instrument opierano na lewym ramieniu, trzymano pionowo, ewentualnie lekko go pochylano. Lira była podtrzymywana za pomocą pasa lub rzemienia zapętlonego wokół lewego nadgarstka i przymocowanego do ramienia instrumentu. Lewą ręką przyciskano lub szarpano struny, natomiast w prawym ręku trzymano plektron, którym uderzano we wszystkie struny.

W tolosie w Menidi w Attyce (kontekst PH III B) znaleziono fragmenty dwóch lir z kości słoniowej. Są one prostsze od klasycznej liry. Częściowo zachowały się zdobienia ramion (pl.6).

Pl. 6 Zrekonstruowana lira z tolosu w Menidi (http://thierry.jamard.over-blog.com)

              

               Artysta zdobiący sarkofag z Ayia Triada przedstawił muzyka przykładającego rękę do strun. Ogólny kształt liry i pozycja grającego, nawet jego plektron zostały dobrze przedstawione (pl.7). Natomiast na fresku z Pylos muzyk nieprawidłowo trzyma instrument (po swojej prawej stronie), ponieważ w takiej pozycji nie byłby w stanie dosięgnąć strun (pl.8).

Pl. 7 Fragment sarkofagu z Aya Triada (fot. A. Boruc)

Pl. 8 Fresk z Pylos (http://www.unc.edu)

Każdy z tych instrumentów posiada 7 strun. Oczywiście każda struna mogła być dostrajana palcami. Według przedstawień w struny uderzano bliżej pudła rezonansowego, wtedy dźwięk był czysty i wyraźny. Muzyk z sarkofagu z Ayia Triada trzyma plektron w prawym ręku. Oznacza to, że granie na lirze polegało również na uderzaniu strun bez względu na strojenie. Oczywiście możliwe było granie na pojedynczych strunach lewą lub prawą ręką lub obiema naraz, aby zagrać akord.

Przedstawienia lir kojarzone są ze skrzydlatymi istotami: na fresku w Pylos znajduje się gryf, na pyksis z Chania widać stado ptaków (pl.9). Te skojarzenia ściśle korespondują z homeryckim określenie „skrzydlate słowa”.

Pl. 9 Pyksis z Chania (Younger J., The Mycenaean bard: the evidence for sound and song, 
in: Epos, Liege 2007, pl.11; http://www.travel-to-crete.com)

Śpiew jest przedstawiony na kamiennych pieczęciach i na Wazie Żniwiarzy. Na małym ametystowym dysku z Grobu Szybowego Gamma (pl. 10) został przedstawiany brodaty mężczyzna z głową podniesioną do góry i otwartymi ustami. Na innych pieczęciach poza głowami ludzkimi przedstawione są również głowy zwierzęce, co może wskazywać na śpiewy rytualne. 

Pl. 10 Ametystowy dysk (Younger J., The Mycenaean bard: 
the evidence for sound and song, in: Epos, Liege 2007, pl. 12)

Waza Żniwiarzy (pl.11) przedstawia długi rząd mężczyzn w procesji w dwóch grupach. Krótsza procesja jest prowadzona przez zakapturzonego mężczyznę (Lidera), za nim podąża 8 żniwiarzy. Dłuższa procesja prowadzona jest przez mężczyznę potrząsającego sistrum, który również śpiewa, za nim podąża 3 śpiewaków i 14 żniwiarzy. Żeby pokazać 3 głowy, artysta musiał potroić profil, technika dosyć powszechna w przedstawieniach na wazach. Mężczyźni mają otwarte usta. Ich głowy są ustawione pod różnym kątem, co może oznaczać, że śpiewają w różnych tonacjach.

Prawdopodobnie wykonywano pieśni antyfonalne (takim przykładem może być żniwiarska pieśń Linus z okresu klasycznego), w których jedna osoba śpiewała frazę, a reszta odpowiadała, np. powtarzali refren. Na wazie jest widoczne, że śpiewają śpiewacy i potrząsający sistrum. Niewiadomo czy żniwiarze i Lider towarzyszą im w śpiewie. Możliwe jest, że tylko mężczyzna z sistrum „nawołuje” a śpiewacy „odpowiadają”. Autor zauważa strukturę procesji na Wazie: większość postaci jest w parach, a ich ustawienie sugeruje rytm (marsz). 

Pl. 11 Waza Żniwiarzy (fot. A. Boruc)

U Homera, śpiewacy modlą się o dźwięk czysty i głośny. Częste słowo u Homera i w literaturze w klasycznej jest ligús lub ligurê aoidê (np. opis śpiewu syren). Prawdopodobnie znaczy to ‘nosowy, o wysokiej częstotliwości. Ma być to dźwięk cienki i ściśnięty, jak w tradycyjnej muzyce w Grecji, wschodnim śródziemnomorzu czy Bliskim Wschodzie. Najlepszym sposobem jest podniesienie głowy, rozciągnięcie gardła i śpiewanie przez nos.

Pl. 12 Dysk z Fajstos (fot. A. Boruc)

Na podstawie analizy znaków na Dysku z Fajstos (pl.12), autor uważa, że zapis posiada typowe dla utworu muzycznego elementy, t.j. introdukcję, rymy, refren, kodę. Mogłaby to być pieśń antyfonalna, ponieważ można tu wyróżnić „zawołania” i „odpowiedzi”.

Niektóre dokumenty z pismem linearnym B wskazują na techniki kompozytorskie. Są one związane z literaturą, partytur, w naszym rozumieniu, nie znaleziono. Zwrócono uwagę na niektóre znaki w piśmie linearnym B, które mogą wskazywać na metrum. Chodzi głównie o heksametr ze średniówką.

Autor: Paulina Szulc

Bibliografia:

-Lendels J., Muzyka starożytnej Grecji i Rzymu, trans. M. Kaziński, Kraków 2003, p. 64 passim.

-West M., Muzyka starożytnej Grecji, trans. A. Maciejewska, M. Kaziński, Kraków 2003, pp. 63-66, 70-72, 76, 79-80, 333- 335.

-Younger J., The Mycenaean bard: the evidence for sound and song, in: Epos, Liege 2007, pp. 71-78.